Speelkaarten over de grens: inspiratie uit Duitsland
Na een lange dag treinen staan we met zes collega’s voor de deur van Spielkartenfabrik in Stralsund (Spiefa), een stad in het oosten van Duitsland. “Hier is het! Hier hangt een speelkaart aan de gevel!”. Met de steun van Erasmus+ en de Stad Turnhout dompelen we ons onder in de visie, collectie, publiekswerking en organisatie van dit Duits speelkaartenmuseum. Het doel is duidelijk: nieuwe manieren verkennen om de kennis over speelkaarten en hun productie te valoriseren en nieuwe manieren ontdekken om de speelkaart in te zetten als educatief en participatief middel.
Met een grote glimlach opent Christian, onze contactpersoon bij Spiefa, de deur van het museum. We draaien wat onwennig rond in de ruimte, die tegelijk groot en klein aanvoelt. Op een kleine oppervlakte staan tientallen drukmachines opgesteld. Hier en daar staat iemand gebogen over één van de drukpersen. Nadat we hebben plaatsgenomen breekt Christian het ijs met een presentatie over de geschiedenis van Spiefa. Hij opent met foto’s van Feste Drucken, een drukfestival dat Spiefa jaarlijks organiseert, telkens op een andere locatie en met een mix van professionele kunstenaars en amateurs. Het festival sluit naadloos aan bij een van Spiefa’s missies: het drukkersverleden van Stralsund inzetten als verbindend element voor de lokale gemeenschap.
Net als Turnhout heeft Stralsund immers een rijk speelkaartenverleden. In de 19e eeuw groeide de stad uit tot een belangrijke speler binnen de Duitse industrie, tot de productie in 1931 verhuisde naar Altenburg. Spiefa ontstond als een sociaal-artistiek initiatief dat een vergeten geschiedenis nieuw leven wilde inblazen. Spiefa bewaart het creatieve proces achter de speelkaart. Die benadering zie je ook terug in hun museale presentatie, die draait rond maken, verbeelden en experimenteren.
Na een eerste kennismaking is het tijd om het museum te verkennen. Christian start de rondleiding aan de voordeur van het museum. Elke bezoeker drukt zijn eigen entreeticket op een kleine handdegelpers. “Voila, nu weet je tenminste wat drukken is”, lacht hij. Tegen de muur staan verschillende ladekasten. Elke kast belicht een ander onderdeel van de productie van een speelkaart (ontwerp, design, druk, afwerking, etc.). Als we naar historische speelkaarten vragen, is er vooral interesse in kaarten die grafisch interessant en inspirerend zijn en waar ze beeldend mee aan de slag kunnen. Ook de machines worden hoofdzakelijk ingezet als gebruiksmateriaal om artistieke creaties en ander drukwerk te realiseren. Spiefa is een maakplek!
Op het einde van de rondleiding toont Christian ons het speelkaartenontwerp van de kunstenaar Luke Carter, een project dat dankzij crowdfunding tot leven kan komen. De spellen en ander drukwerk van de kunstenaar worden verkocht aan eerlijke prijzen. Hier is het voelbaar hoe serieus Spiefa haar rol binnen dit gebied neemt. En terecht. We raken hier aan het hart van de werking: productie. “Een kunstenaar moet weten dat we ons best doen, maar perfectie mag die niet verwachten”, zegt Christian. De rondleiding eindigt bij een vitrinekast of winkeltje, waar in huis gedrukte kaartspellen en prints te koop aangeboden worden. Een uithangbord voor de werking, maar evengoed een belangrijke vorm van financiering voor Spiefa.
En dan is het tijd om zelf aan de slag te gaan. We gaan de uitdaging aan om portretjes van elkaar te tekenen en uit lino te gutsen. Dit worden de beeldkaarten van ons eigen kaartspel. Met de tong tussen de tanden, een geconcentreerde frons en wisselende voorzichtigheid gutsen we lino weg. Op de linopers drukken we, onder begeleidend oog van Kristien, zelf onze speelkaartendoosjes. Christian bereidt intussen de drukpers voor. Het inleggen en drukken mogen we zelf doen. Fouten, of vergissingen, worden oogluikend toegestaan en beide begeleiders moedigen ons aan om zelf naar de oplossingen te zoeken. Zonder dat we het doorhebben zitten we tot over onze oren in een leerproces rond druktechnieken. Nadien toont Christian hoe de kaarten gesneden worden op de Heidelberger degel en lijmen we de speelkaartendoosjes. Ons gepersonaliseerd spel is klaar, met alles erop en eraan.
Het is boeiend om te zien welke en hoeveel machines er bij elkaar staan op kleine oppervlakte: Heidelberger degel- en cilinderpersen, een proefpers, een handsteendrukpers, enkele kleine afwerkingsmachines... Drie begeleiders mogen alle machines bedienen, maar het is Alexander ‘the machine whisperer’ die ze tot in de kleinste details kent. Bij Spiefa gebruikt men telkens de meest ideale machine om drukwerk te realiseren. Dat is een interessant uitgangspunt want voor ons in Turnhout is het soms zoeken naar een passend en werkbaar evenwicht tussen ‘maken’ en ‘erfgoed’.
Dankzij de workshop ervaren we hoe Spiefa haar dagelijkse educatieve werking vormgeeft. De werkruimte wordt veel gebruikt door kinderen en jongeren, weliswaar onder begeleiding. Kinderen komen vooral in klasverband bij Spiefa terecht, waarbij leerkrachten een workshop uit het vaste aanbod reserveren of waarbij Spiefa het realiseren van een project (bv. Een boeken- of poëzieproject) faciliteert en ondersteunt. Het geeft inspiratie om onze eigen jongerenwerking verder te onderzoeken en uit te bouwen. Samen met FabLab 2300 werken we momenteel al samen met grafische opleidingen en Herwig ontwikkelt een opleidingssysteem om via de drukkersploeg vakmanschap door te geven aan een jongere generatie.
Na de lunch neemt Christian ons mee op sleeptouw doorheen Stralsund. Hij toont ons de toeristische en historische highlights. We krijgen er meteen enkele urban legends bij, en ook verhalen over hun inspirerende pop-up workshops aan de stadsrand. Vlakbij het Rathaus worden we opgewacht door Steffi Behrendt, hoofd van het Bureau voor Cultuur, Werelderfgoed en Media, zij werkt voor de gemeente Stralsund en is verantwoordelijk voor het UNESCO-beheer van de stad en de internationale betrekkingen. Ze leidt ons rond in een bezoekerscentrum dat volledig is toegespitst op werelderfgoed. Stralsund werd als stad erkend UNESCO-werelderfgoed.
Later spelen we samen met Christian en Yannick het kaartspel Rum & Rollmops, een strategisch spel dat meer is dan zomaar een gezellige activiteit. Het spel, dat al meer dan tien jaar in Spiefa wordt geproduceerd op de historische Heidelberg degelpers, is een treffend voorbeeld van hoe industriële erfgoedpraktijk en kaartcultuur bij Spiefa samenkomen: het drukken als ambacht én het samenkomen rond een kaartspel. Bovendien vertelt het spel op speelse wijze het verhaal van de Hanzesteden en hun maritieme handelsnetwerken, waarmee het niet alleen een bron van inkomsten is voor Spiefa, maar ook een levend stukje geschiedenis en cultuur. Drie vliegen in één klap dus!
Woensdag
De tweede dag starten we met een reflectiemoment samen met het eigen team van het Turnhoutse speelkaartenmuseum. We nemen de tijd om samen terug te blikken op de eerste dag van onze uitwisseling en ons voor te bereiden op de dag die voor ons ligt. Een intense dag, daar zijn we het allemaal over eens.
Als we aankomen in Spiefa heerst daar al heel wat bedrijvigheid. We beginnen met een presentatie over de werking van ons eigen museum in Turnhout. We schetsen kort wie we zijn en waarom we naar Stralsund komen. Google Maps wordt erbij gehaald om Turnhout te situeren. Dicht bij de Nederlandse grens en niet zover van de Duitse, maar toch ook dicht bij Antwerpen, Eindhoven, Breda en Tilburg. “Een grensgebied”, wordt goedkeurend opgemerkt, “zoals wij”.
Het gesprek evolueert al snel richting de jongerenwerking van Spiefa. Er wordt open gesproken over de verhouding tussen vrijwilligers en medewerkers. Een van de jongeren vertelde hoe hij al drie jaar stage loopt en zich als volwaardig medewerker inzet voor projecten zoals de website. Spiefa blijkt voor veel jongeren een vertrouwde plek, waar ze via school, familie of eigen initiatief terechtkomen. Dankzij nauwe samenwerking met onderwijsinstellingen, duale opleidingen of het Bundesfreiwilligendienst-programma (Bufti) krijgen jongeren de kans om langdurig mee te draaien in de werkplaats, waar ze onder begeleiding van vaste medewerkers leren werken met drukmachines en andere ambachtelijke technieken. Zo ontstaat een mooie cirkel waarin leren, maken en financieren samenkomen, en waarin Spiefa tegelijk inzet op continuïteit en verjonging van haar werking.
Tijdens de vergadering geeft één van de jongeren aan dat de Spiefa een ‘must-do’ is als je op school zit. “Alle kinderen komen hier wel eens met de klas naartoe.” Tegelijkertijd geeft Christian aan dat het opvallend is dat vooral alternatieve onderwijsinstellingen (methodescholen) inzetten op omvangrijkere, meerdaagse projecten, zoals het drukken van een boek. “Zij zien het belang van andere leermethodes en beseffen welke leerkansen er zitten in activiteiten als een gemeenschappelijk boekdrukproject. Dan is de co-creatie met en de inbreng van de kinderen het grootst. Klassieke scholen tekenen eerder in voor een korte workshop.”
Er gaat ook aandacht naar de opvolging van de jongeren en hun taken binnen de werkplek. Pierre, de sociaal werker en enige werknemer die voltijds voor de organisatie werkt, neemt een ondersteunende rol op. Pierre biedt coaching en begeleiding, zodat de jongeren niet alleen leren over het ambacht, maar ook persoonlijke en professionele doelen kunnen stellen. De jongeren omschrijven Pierre als een grote emotionele steun, iemand die helpt om hun doelen te bereiken.
Wat opvalt, is dat Spiefa duidelijk een maatschappelijk-culturele rol vervult binnen het open jeugdwerk. Naast haar functie als museum voor reguliere bezoekers, ligt de focus vooral op de vele jongeren die op verschillende manieren aansluiting vinden bij het maak- en productieproces van het museum. Deze vaste deelnemers zijn dagelijks actief in de historische drukkerij en nemen een breed scala aan taken op zich: van het drukken, snijden, tellen en sorteren van speelkaarten, tot de verkoop van het eindproduct. Daarnaast zijn zij betrokken bij het drukken van ander werk, bijvoorbeeld gezelschapsspelen of art prints in samenwerking met kunstenaars, wat de drukkerij tot een veelzijdige en levendige werkplek maakt.
Het bezoek aan Spiefa in Stralsund was meer dan een inspirerende uitwisseling; het was een eyeopener voor hoe een museum zich kan ontwikkelen tot een dynamische werkplaats en een sociaal-culturele ontmoetingsplek. De combinatie van erfgoed, educatie, participatie en productie toont hoe speelkaarten niet alleen bewaard, maar ook beleefd en gemaakt kunnen worden. De inzichten die we meenamen, bieden concrete handvatten om onze werking in Turnhout te verrijken en toekomstgericht vorm te geven. Wij gaan dus terug naar Turnhout en nemen mee …
1. dat een museum ook een werkplaats kan zijn!
Bij Spiefa zagen we hoe bezoekers en jongeren actief deelnemen aan het maakproces van speelkaarten. Dit inspireert ons om ook in Turnhout het museumbezoek meer te koppelen aan doen, maken en beleven.
2. dat een museum echt kan functioneren als een plek voor jongerenwerking!
Spiefa toont hoe jongeren langdurig betrokken blijven via stages, schoolprojecten en de steun van een sociaal werker. Dit geeft ons ideeën om onze eigen jongerenwerking uit te breiden en beter te verankeren.
3. dat creatieve financiering werkt én verbindt!
Crowdfunding en verkoop van eigen producten zorgen bij Spiefa voor inkomsten én betrokkenheid van kunstenaars en publiek. Dit biedt kansen voor onze museumshop en voor het toegankelijk maken van ons aanbod voor scholen en nieuwkomers.
4. dat er technische/creatieve kansen ontstaan door collectie en atelierwerking uit elkaar te trekken!
Bij Spiefa zagen we hoe het loskoppelen van collectiebeheer en productie ruimte creëert voor experiment en publiekswerking, zonder de erfgoedwaarde uit het oog te verliezen.
